Badanie PSA (ang. Prostate Specific Antigen), czyli antygenu gruczołu krokowego (prostaty lub inaczej stercza), jest wykonywane u mężczyzn w celu wczesnego wykrycia raka prostaty. Regularnie sprawdzanie poziomu PSA pozwala na jak najszybsze zdiagnozowanie nowotworu gruczołu krokowego, co zwiększa szanse pacjenta na wyleczenie.
Co to jest badanie PSA całkowity?
PSA to badanie antygenu sterczowego, czyli specyficznego białka, które wytwarzane jest przez gruczoł krokowy u mężczyzn. Chociaż PSA produkowane jest głównie w komórkach nabłonkowych prostaty, to w nieznacznych ilościach wytwarzane jest również przez gruczoły otaczające cewkę moczową oraz ślinianki przyuszne.
PSA całkowity jest jednym z markerów przerostu prostaty wykrywanym we krwi. Oznaczenie poziomu PSA całkowitego powinno być wykonywane regularnie, gdyż jest to jedna z metod badania przesiewowego wykonywanego u mężczyzn w celu wczesnego wykrycia raka prostaty. Badanie wykorzystywane jest nie tylko w diagnostyce, lecz także w monitorowaniu stanu pacjenta z przerostem prostaty.
PSA wolny
PSA wolny (fPSA) nie jest swoisty dla nowotworu prostaty, a testy do oznaczania całkowitego PSA nie są na tyle czułe i swoiste, by móc stosować je do badań przesiewowych. Badania wykazały, że procent wolnego PSA był niższy u pacjentów z nowotworem prostaty, niż u osób zdrowych i tych ze schorzeniami złośliwymi. Stosunek wolnego PSA do całkowitego PSA pozwolił na zwiększenie czułości i swoistości u osób, u których wynik PSA całkowitego nie był jednoznaczny.
Jak często wykonywać badanie PSA?
Częstotliwość wykonywania badania zależy od wieku pacjenta oraz obciążenia genetycznego (mężczyzna znajduje się w grupie ryzyka raka prostaty, jeżeli w rodzinie były przypadki raka gruczołu krokowego). Zaleca się, aby mężczyźni po 50. roku życia wykonywali badanie regularnie co rok lub 2 lata. Jednak jeżeli w rodzinie pacjenta jego ojciec lub brat chorowali na nowotwór stercza (nowotwór gruczołu krokowego), wówczas pierwsze badanie w celu wczesnego wykrycia raka prostaty powinno zostać wykonane około 45. roku życia. A jeśli w rodzinie odnotowano przypadki raka prostaty u mężczyzn przed 65. rokiem życia, to badanie należy wykonywać już po 40. roku życia.
Badanie całkowitego PSA wykonywane jest na zlecenie lekarza u pacjentów, u których występują objawy mogące świadczyć o raku prostaty. Wśród objawów, które powinny skłonić mężczyznę do wizyty u lekarza oraz wykonania badań diagnostycznych są np.:
- krwiomocz,
- intensywne bóle podbrzusza i krocza,
- bolesne i/lub częste oddawanie moczu,
- oddawanie moczu w nocy,
- gwałtowne parcie na pęcherz.
Niepokój powinien wzbudzić stan, gdy strumień moczu podczas mikcji jest znacznie słabszy niż do tej pory. Niepokojąca jest także nagła utrata masy ciała oraz zaburzenia erekcji, a także zaparcia, bóle pleców w odcinku lędźwiowym kręgosłupa.
Oznaczenia PSA wykonuje się także u chorych na raka gruczołu krokowego przed rozpoczęciem leczenia, systematycznie w kontroli chorych po jego zakończeniu w celu wczesnego wykrycia nawrotu choroby, a także dla monitorowania niektórych form terapii.
W diagnostyce raka prostaty bardzo ważne jest, aby jak najszybciej zdiagnozować chorobę. Dlatego też nie należy bagatelizować objawów raka gruczołu krokowego, ponieważ może to opóźnić wykrycie choroby i rozpoczęcie leczenia. Rak prostaty, szczególnie we wczesnym stadium zaawansowania, może nie dawać charakterystycznych symptomów. Jednak wraz z postępem choroby są one coraz bardziej typowe. Należy zatem zachować czujność i zwracać uwagę na pojawiające się dolegliwości. Znaczenie kliniczne w diagnostyce ma obserwowanie stężenia poziomu PSA w czasie, ponieważ jego wartość wzrasta wraz z wiekiem.
Należy pamiętać, że stwierdzenie zwiększonego stężenia PSA nie jest jednoznaczne z rozpoznaniem raka gruczołu krokowego. Może być wynikiem łagodnego rozrostu lub zapalenia stercza. Nieprawidłowe wartości antygenu PSA powinny jednak skłonić do konsultacji lekarskiej.
Przygotowanie do badania PSA
Materiałem do badania jest krew pobrana od pacjenta. Badanie można wykonać o dowolnej porze dnia, ale najlepiej jest zgłosić się na czczo. Warto zadbać, aby od ostatniego posiłku upłynął czas od 8 do 12 godzin. Ważne, aby przed pobraniem krwi zrezygnować ze spożywania alkoholu, a także palenia wyrobów tytoniowych.
Przed samym badaniem dozwolone jest wypicie niewielkiej ilości wody. Należy także pamiętać, aby krew nie była pobierana bezpośrednio po przyjściu do laboratorium. Wysiłek fizyczny, nawet niewielki może wpływać niekorzystnie na wiarygodność badania. Dlatego też zaleca się, aby tuż przed pobraniem krwi pacjent odczekał około 15 minut.
Aby otrzymać rzetelny wynik odzwierciedlający rzeczywisty poziom PSA, przed badaniem należy przestrzegać określonych zasad. Dwa dni przed planowanym badaniem należy zrezygnować z czynności, takich jak jazda na rowerze czy jazda pociągiem. Należy również zachować wstrzemięźliwość i zrezygnować ze współżycia. Wymienione czynności powodują ucisk gruczołu krokowego, co w konsekwencji wpływa na zwiększenie poziomu PSA we krwi pacjenta. Badanie per rectum może także spowodować czasowy wzrost stężenia PSA, z tego względu krew do oznaczeń PSA należy pobierać przed wykonaniem tego badania albo w odstępie czasowym.
TEST PSA – kto powinien zrobić?
Niezwykle istotna jest systematyczność badania gruczołu krokowego (przynajmniej raz do roku) - w przypadku wykazania nieprawidłowości zalecane jest wykonanie badanie poziomu PSA. Na takie badanie powinni się udać również mężczyźni, u których w rodzinie odnotowano przypadki nowotworu stercza. Test PSA zalecany jest szczególnie u mężczyzn po ukończeniu 40. roku życia.
TEST PSA – wskazania/kiedy zrobić?
Należy pamiętać, że nowotwór prostaty często nie daje żadnych objawów. Pacjenci powinni umówić się na wizytę urologiczną, jeśli zauważą któryś z poniższych objawów:
- krew w spermie,
- zaburzenia erekcji,
- bóle podbrzusza,
- uczucie pieczenia podczas oddawania moczu,
- krwawienie podczas oddawania moczu,
- kłopoty z trzymaniem moczu.
Pozostałe wskazania do wykonania testu PSA:
- podejrzenie patologii gruczołu krokowego (zapalenie, łagodny przerost, rak) w przypadkach utrudnionego, bolesnego i częstego oddawania moczu,
- monitorowanie leczenia nowotworu gruczołu krokowego,
- badanie przesiewowe u mężczyzn powyżej 50. roku życia,
- obecność zmian w prostacie podczas badania palpacyjnego.
Jak wygląda badanie PSA?
Badanie PSA wykonywane jest z próbki krwi pacjenta, pobranej z żyły. Cała procedura pobrania nie trwa dłużej niż kilka minut. Analiza pozwala na ocenę stężenia swoistego antygenu sterczowego, który wytwarzany jest przez gruczoł krokowy u mężczyzny.
Normy testu PSA
Test PSA nie ma jasno określonych norm. Interpretację wyniku należy każdorazowo pozostawić lekarzowi. Często przyjmuje się za górną granicę stężenie 4ng/ml, ale nawet niższe wartości rzędu 1-2ng/ml mogą wymagać czujniejszej obserwacji u osób młodych (40 lat) oraz obciążonych dziedzicznie nowotworem stercza. Niemniej jednak stężenie poziomu PSA we krwi rośnie wraz z wiekiem mężczyzny, dlatego zakresy referencyjne oznacza się w większości przypadków biorąc pod uwagę przedział wiekowy pacjenta, dla których prawidłowe wartości wyglądają następująco:
- mężczyźni w wieku 40-50 lat – norma wynosi 2, 5 ng/ml
- mężczyźni w wieku 50–60 lat – norma wynosi 3, 5 ng/ml
- mężczyźni w wieku 60–70 lat – norma wynosi 4, 5 ng/ml
- mężczyźni w wieku 70–80 lat – norma wynosi 6, 5 ng/ml
Czy podwyższony wynik PSA to rak?
Podwyższony wynik poziomu PSA nie jest zawsze równoznaczny z nowotworem prostaty, zakłada się, że dopiero wartości powyżej 10.0 ng/ml mogą wskazywać na zwiększone ryzyko wystąpienia raka prostaty. Poziom PSA pomiędzy 4.0 ng/ml a 10.0 ng/ml może sugerować zarówno nowotwór prostaty, jak występowanie innych schorzeń takich jak:
- łagodny przerost prostaty,
- zapalenie gruczołu krokowego,
- zakażenie dróg moczowych.
Należy pamiętać, że wynik PSA w zakresie 4-10 ng/ml często stwarza trudności interpretacyjne i rzadko kiedy stosuje się go jako samodzielny test w diagnozowaniu raka prostaty. W przypadku otrzymania takiego wyniku pacjentowi zleca się wówczas wykonanie dodatkowego badania z krwi – stężenia PSA wolnego. Wolne PSA stanowi ok. 5-40% PSA całkowitego, w związku z tym jego wynik wyrażany jest jako procentowy odsetek, a interpretacja wyników wygląda następująco:
- niskie PSA wolne < 10% – oznacza podwyższone ryzyko nowotworu prostaty
- wysokie PSA wolne > 25% – oznacza niskie ryzyko raka prostaty
Co może spowodować fałszywe podwyższenie wyniku PSA?
Warto pamiętać, że wzrost stężenia PSA może być tymczasowy i spowodowany:
- wykonaniem badania palpacyjnego (per rectum),
- wykonaniem biopsji prostaty,
- wykonaniem doodbytniczego USG prostaty,
- urazem mechanicznym w obrębie gruczołu krokowego,
- intensywną aktywnością fizyczną – głównie jazdą na rowerze (podwyższony poziom PSA może utrzymywać się do 48h),
- przyjmowaniem niektórych leków np. tych stosowanych w leczeniu zaburzeń rytmu serca oraz nadciśnienia tętniczego,
- odbytym stosunkiem płciowym (podwyższony poziom PSA może utrzymywać się do 48h),
Test PSA – podsumowanie
Test PSA pozwala na wykrycie choroby na wczesnym etapie rozwoju, dzięki czemu leczenie jest bardziej efektywne. Strategia wczesnego wykrywania raka stercza powinna obejmować oznaczenie poziomu swoistego antygenu sterczowego w surowicy krwi, a także przeprowadzenie wywiadu lekarskiego i badania przezodbytniczego. Przy nieprawidłowym stężeniu PSA diagnostykę należy poszerzyć o transrektalne badanie ultrasonograficzne oraz biopsję gruczołu krokowego. Złotym standardem jest w takim przypadku biopsja fuzyjna prostaty (link).
Warto wiedzieć, że w niektórych przypadkach raka prostaty nie odnotowuje się zwiększonego stężenia antygenu PSA (nawet 20 proc. przypadków).
Poziom PSA może być również podwyższony przez kilka innych schorzeń niezwiązanych z rakiem.